ارزیابی پنج بانک بحران‌زده ایران + رتبه بندی و توصیه ها

اخبار پولی مالی- پویش گذر از ناترازیها با سرمایه گذاری سبز– در سال ۱۴۰۴، نظام بانکی ایران وارد مرحله‌ای حساس از اصلاح ساختاری شده است. بانک مرکزی با اجرای برنامه‌های هدفمند طی سه سال گذشته، تعداد بانک‌های ناتراز را از ۱۴ به ۵ کاهش داده است. این موفقیت نشان‌دهنده اثربخشی نسبی سیاست‌های تنظیم‌گری در حوزه بانکی است.

پنج بانک باقی‌ماندهیعنی سرمایه، دی، سپه، ایران‌زمین و مؤسسه ملل—با چالش‌هایی در حوزه زیان انباشته، کفایت سرمایه، ضعف حکمرانی و فقدان گزارش‌دهی پایدار مواجه‌اند. پویش «گذر از ناترازی‌ها با سرمایه‌گذاری سبز» با هدف تحلیل ساختاری این نهادها، شناسایی نقاط ضعف، و ارائه مسیرهای اصلاحی طراحی شده است.

تجربه موفق بانک سپه و بانک توسعه تعاون در خروج از ناترازی نشان می‌دهد که اصلاح ساختار بانکی، هرچند دشوار، امکان‌پذیر است؛ به‌شرط آن‌که با حکمرانی شفاف، افزایش سرمایه هدفمند، و گزارش‌دهی مسئولانه همراه باشد.

۱- ارزیابی عملکرد مالی و عملیاتی بر پایه اطلاعات کدال (سال ۱۴۰۳)

• بانک سرمایه و دی با زیان خالص بالا و EPS منفی، در وضعیت ناترازی شدید قرار دارند. نسبت سرمایه به دارایی زیر ۲.۵٪ نشان‌دهنده شکنندگی ترازنامه است.
• بانک سپه با سود اسمی و کفایت سرمایه متوسط، در مسیر تثبیت قرار دارد اما همچنان نیازمند بازمهندسی ساختار پس از ادغام است.
• بانک ایران‌زمین با کفایت سرمایه بالاتر از میانگین و کاهش چشمگیر هزینه مطالبات، مستعد ارتقاء رتبه نهادی است. نبود عدد رسمی سود خالص مانع تحلیل نهایی است.
• مؤسسه ملل با زیان عملیاتی سنگین و نسبت سرمایه به دارایی در سطح بحرانی، نیازمند مداخله فوری

۲- ارزیابی ساختار حکمرانی

این جدول وضعیت هیئت‌مدیره، شفافیت گزارش‌دهی و وجود سیاست تضاد منافع را بررسی می‌کند. حکمرانی ضعیف یکی از دلایل اصلی ناترازی نهادی در بانک‌هاست.

• بانک سرمایه و بانک دی با تغییرات مکرر مدیریتی، انتصابات پرچالش و نبود گزارش‌های منظم، فاقد ثبات نهادی هستند. این وضعیت مانع از تدوین سیاست‌های بلندمدت، جذب سرمایه‌گذار و تعامل با نهادهای توسعه‌ای می‌شود.
• بانک سپه به‌عنوان بانک دولتی، ساختار حکمرانی وابسته به دولت دارد. هیئت‌مدیره منصوب دولتی است و استقلال نهادی محدود است. با این حال، گزارش‌دهی منظم انجام می‌شود و ظرفیت اصلاح از طریق نهادهای بالادستی وجود دارد.
• بانک ایران‌زمین ساختار هیئت‌مدیره تثبیت‌شده دارد و گزارش‌های مالی منظم منتشر می‌کند، اما همچنان فاقد سیاست تضاد منافع رسمی است. این خلأ می‌تواند در تعامل با سرمایه‌گذاران خارجی یا ورود به رتبه‌بندی ESG مانع ایجاد کند.
• مؤسسه ملل با ساختار غیرشفاف و گزارش‌های ناقص، در آستانه مداخله نظارتی قرار دارد. نبود شفافیت در مالکیت، انتصابات و گزارش‌دهی، ریسک نهادی را افزایش داده است.

نتیجه: هیچ‌یک از بانک‌ها دارای ساختار حکمرانی کامل نیستند. تدوین سیاست تضاد منافع، استقلال نسبی هیئت‌مدیره و گزارش حکمرانی شرکتی برای همه ضروری است.

۳- ارزیابی شاخص‌های ESG

این جدول نشان‌دهنده وضعیت گزارش‌دهی زیست‌محیطی، اجتماعی و حکمرانی پایدار بانک‌هاست. نبود چارچوب ESG در بانک‌های بحران‌زده، مانع تعامل بین‌المللی، رتبه‌بندی توسعه‌ای و جذب سرمایه‌گذاری سبز است.

• بانک سپه با مشارکت در طرح‌های دولتی مانند تسهیلات ازدواج و فرزندآوری، ظرفیت اجتماعی دارد اما فاقد مستندسازی قابل مقایسه است. تدوین چارچوب ESG دولتی می‌تواند الگویی برای سایر بانک‌های دولتی باشد.
• بانک ایران‌زمین با اجرای طرح‌های اعتباری مانند «یارا»، «فراز» و «کار نیک»، اقدامات اجتماعی انجام داده اما فاقد گزارش رسمی است. این بانک مستعد ورود به رتبه‌بندی ESG است.
• بانک سرمایه، دی و ملل فاقد هرگونه گزارش یا اقدام مستند در حوزه ESG هستند. این خلأ نشان‌دهنده نبود سیاست‌گذاری، ضعف حکمرانی و ناترازی فرهنگی در این نهادهاست.

نتیجه: تدوین چارچوب ESG و گزارش‌دهی مسئولیت اجتماعی برای همه بانک‌ها ضروری است و باید در اولویت اصلاح نهادی قرار گیرد.

۴-ظرفیت توسعه و تعامل نهادی

این جدول نشان‌دهنده تعامل بانک‌ها با بانک مرکزی، بازار سرمایه و ظرفیت اصلاح ساختار است. تعامل نهادی شرط لازم برای اصلاح مالی و حکمرانی است.

• بانک سپه تعامل فعال با بانک مرکزی دارد و گزارش‌های منظم منتشر می‌کند. با توجه به نقش دولتی، ظرفیت اصلاح در سطح کلان وجود دارد. برنامه اصلاحی این بانک در دستور کار هیئت عالی بانک مرکزی قرار دارد.
• بانک ایران‌زمین تعامل متوسط با بازار سرمایه دارد و مستعد ورود به رتبه‌بندی ESG است. رأی مثبت دادگاه و استفاده از ظرفیت‌های قانونی، مسیر اصلاح را هموار کرده است.
• بانک دی با کاهش اضافه برداشت و تمرکز بر درآمدهای غیرمشاع، در مسیر اصلاح قرار گرفته است. تعامل محدود با بازار سرمایه باید تقویت شود.
• بانک سرمایه تحت نظارت ویژه بانک مرکزی است. برنامه مشترک با وزارت آموزش و پرورش تدوین شده، اما تعامل با بازار سرمایه ضعیف است.
• مؤسسه ملل فاقد تعامل مؤثر با نهادهای توسعه‌ای است و در آستانه انحلال قرار دارد. نبود مسیر اصلاحی روشن، ریسک نهادی را افزایش داده است.

نتیجه: ظرفیت اصلاح نهادی وابسته به تعامل با تنظیم‌گر، شفافیت اطلاعاتی، و آمادگی برای افزایش سرمایه است. بانک سپه و ایران‌زمین در موقعیت اصلاح قرار دارند.

۵- رتبه‌بندی مشروط پویش سبز

 رتبه‌ها بر اساس چهار محور اصلی تعیین شده‌اند:

1. عملکرد مالی: سودآوری، کفایت سرمایه، نسبت مطالبات مشکوک‌الوصول
2. حکمرانی شرکتی: ثبات هیئت‌مدیره، گزارش‌دهی، سیاست تضاد منافع
3. شاخص‌های ESG: وجود چارچوب زیست‌محیطی، اجتماعی و حکمرانی پایدار
4. تعامل نهادی: ارتباط با بانک مرکزی، بازار سرمایه، نهادهای توسعه‌ای

هر محور از A (مطلوب) تا D (بحرانی) رتبه‌گذاری شده و رتبه کلی مشروط بر میانگین کیفی این چهار محور است.

• بانک سرمایه، دی و ملل در هر چهار محور رتبه D دریافت کرده‌اند. این نشان‌دهنده ناترازی شدید، ضعف حکمرانی، فقدان چارچوب ESG و تعامل محدود با نهادهای تنظیم‌گر است. با وجود برخی نشانه‌های اصلاحی در سرمایه و دی، هنوز داده‌های رسمی کافی برای ارتقاء رتبه وجود ندارد.
• بانک سپه با وجود فشار ناشی از ادغام‌های اجباری، در محور تعامل نهادی رتبه B دریافت کرده است. این نشان‌دهنده ظرفیت اصلاح در سطح کلان است. رتبه مالی و حکمرانی آن هنوز در سطح C باقی مانده، اما مسیر خروج از ناترازی روشن است.
• بانک ایران‌زمین تنها نهادی است که در دو محور (مالی و حکمرانی) رتبه B دریافت کرده است. با وجود فقدان گزارش ESG، عملکرد مالی رو به بهبود و ساختار هیئت‌مدیره تثبیت‌شده، رتبه کلی آن را در سطح B- قرار داده است. این بانک مستعد ورود به رتبه‌بندی ESG و تعامل توسعه‌ای است.

رتبه‌بندی مشروط پویش نه‌تنها وضعیت فعلی را نشان می‌دهد، بلکه مسیر اصلاح را نیز مشخص می‌کند:

• بانک‌هایی با رتبه C+ و B- می‌توانند با اقدامات اصلاحی وارد سطح قابل قبول نهادی شوند
• بانک‌های با رتبه D نیازمند مداخله فوری، افزایش سرمایه، و بازسازی ساختار حکمرانی هستند
• ستون «وضعیت اصلاحی» به‌صورت کیفی مسیر پیشرفت هر بانک را نشان می‌دهد و مکمل رتبه عددی است

۶-توصیه‌های پویش سبز

توصیه‌های عمومی

• تدوین چارچوب ESG مطابق با استانداردهای بین‌المللی
• تصویب سیاست تضاد منافع و گزارش حکمرانی شرکتی
• افزایش سرمایه از محل آورده نقدی یا منابع دولتی
• طراحی خدمات مالی سبز برای بازسازی اعتماد عمومی
• ورود به رتبه‌بندی ESG و تعامل با نهادهای توسعه‌ای
• اصلاح ساختار هیئت‌مدیره با اولویت تخصص و استقلال
• انتشار منظم صورت‌های مالی حسابرسی‌شده در سامانه کدال

توصیه‌های اختصاصی

بانک سرمایه: انتشار فوری صورت‌های مالی، تسویه مطالبات مشکوک‌الوصول، بازسازی هیئت‌مدیره، اجرای برنامه مشترک با آموزش و پرورش
بانک دی: تثبیت مدیریت، گزارش زیان انباشته، افزایش سرمایه، تقویت درآمدهای غیرمشاع
بانک سپه: مستندسازی هزینه‌های ادغام، تدوین سیاست استقلال نسبی، طراحی چارچوب ESG دولتی
بانک ایران‌زمین: مستندسازی طرح‌های اعتباری، تدوین سیاست تضاد منافع، طراحی خدمات مالی سبز
مؤسسه ملل: انتشار صورت‌های مالی، تدوین برنامه اصلاح ساختار، بررسی امکان ادغام یا تبدیل مأموریت

نتیجه‌گیری:

پنج بانک بحران‌زده ایران در سال ۱۴۰۴ با چالش‌های جدی در حوزه مالی، حکمرانی و اعتماد عمومی مواجه‌اند. بانک مرکزی با اجرای برنامه‌های اصلاحی موفق شده تعداد بانک‌های ناتراز را از ۱۴ به ۵ کاهش دهد. بانک سپه و توسعه تعاون نمونه‌های موفق این مسیر هستند.

پویش سبز پیشنهاد می‌کند مسیر اصلاح این بانک‌ها بر پایه سه اصل طراحی شود:

۱- شفاف‌سازی مالی

۲- بازمهندسی حکمرانی

۳-طراحی خدمات مالی سبز